Het Amazonebos in Zuid-Amerika kampt al maandenlang met droogte. Inwoners van rivierdorpen verhuizen door de lage waterstand. Op zoek naar water en vis kamperen ze ver van huis in hun kano’s.
De aanhoudende droogte eist haar tol. Vochtminnende bomen die doodgaan. Vissen die door zuurstoftekort het loodje leggen. En het raakt ook mensen. In Ecuador zaten steden in oktober tot wel vier uur per dag zonder elektriciteit omdat de waterkrachtcentrales te weinig stroom produceerden. En in het noorden van Brazilië teisterden afgelopen februari een recordaantal aan branden het regenwoud.
Het is zomaar een greep uit de gevolgen van droogte in een gebied dat zich doorgaans juist kenmerkt door veel neerslag. Op de achtergrond sluimert ondertussen een groter gevaar. Wetenschappers waarschuwen dat droogte in de Amazone een „nieuw normaal” kan worden als de opwarming van de aarde niet stopt. En dat zou grote gevolgen hebben voor het gebied. Het iconische regenwoud kan een kantelpunt over gaan, zodat het verdroogt en verandert in een savanne.
Het kantelpunt dat zich aandient in het Amazonewoud, staat niet op zichzelf. Het is een van de ongeveer tien ”climate tipping points” die wetenschappers identificeren. Dat zijn onomkeerbare gebeurtenissen die grote invloed hebben op de planeet. Denk bijvoorbeeld aan het verdwijnen van de Groenlandse ijskap of het smelten van de permafrost. De verdroging van het Amazonewoud staat als kantelpunt relatief weinig in de schijnwerpers van de media. Onterecht, vindt Carlos Nobre, een Braziliaanse klimaatwetenschapper desgevraagd. „Oorspronkelijk onderzoek gaf aan dat het kantelpunt pas rond een opwarming van 4 graden in zicht kwam. Nu blijkt dat het risico veel groter is door een combinatie van opwarming en ontbossing.”
De wetenschappelijke literatuur laat meerdere factoren zien die er samen voor kunnen zorgen dat het kantelpunt wordt overschreden. De eerste is een wereldwijde gemiddelde temperatuurstijging van 2 graden vergeleken met pre-industriële niveaus. Ook een jaarlijkse neerslag van slechts 1000 millimeter is fataal – gemiddeld valt er tussen de 2000 en 3000 millimeter. Een droog seizoen van zes maanden is eveneens een grens die niet moet worden bereikt. Net als de kap of het verlies van 20 procent van het bos in een gebied.
Droge seizoen
Uit een baanbrekende studie in het toonaangevende Nature bleek vorige maand dat rond 2050 10 tot 47 procent van de Amazonebossen een kantelpunt kan bereiken. Nobre: „Wanneer ontbossing de 20 procent van de Amazonegebied overschrijdt en de wereldwijde opwarming de 2 graden passeert, kan dat voor ongeveer de helft van het regenwoud tot een onomkeerbaar kantelpunt leiden. Het regenwoud verandert dan in een gedegradeerd open bos of een grasland.”
In het zuidoosten van de Amazone is dit al aan de gang, ziet Nobre. „Een mooie eigenschap van regenwoud is dat dit neerslag weer recyclet. Water verdampt en valt elders weer als regen. Tot wel 50 procent van de neerslag krijgt zo een tweede leven. Maar nu al zien we dat grasland veel minder water recyclet. Overal in het zuiden en zuidoosten van het Amazonegebied duurt het droge seizoen tegenwoordig vier tot vijf weken langer dan in 1979. Daarnaast is het nu gebruikelijk dat er drie maanden geen neerslag is. Vroeger viel er zelfs in de droogste maand nog zo’n 50 millimeter regen.”
Overal in het zuiden en zuidoosten van het Amazonegebied duurt het droge seizoen tegenwoordig vier tot vijf weken langer dan in 1979
In 2005, 2010 en 2015/2016 maakte de Amazone ook al aanhoudende droogte mee. „Dat is uitzonderlijk. Duizenden jaren lang kwam er gemiddeld eens in de twintig jaar een ernstige droogte voor. In de afgelopen twintig jaar kregen we het al vier keer voor de kiezen.”
De oorzaak van de droogte is tweeledig, vertelt Nobre. Zowel de opwarming van de aarde als het weerfenomeen El Niño doet een duit in het zakje. Een wetenschappelijke studie in januari concludeerde dat klimaatverandering meer bijdraagt aan de droogte dan El Niño.
De verdroging van de Amazone heeft nog een ingrijpend gevolg. Eentje dat ook weer zijn weerslag heeft op klimaatverandering zelf. Bossen halen CO2 uit de lucht, maar in het Amazonewoud wordt dat per saldo steeds minder, weet Nobre. „De opname van koolstof is gehalveerd vergeleken met de jaren 90.” Het zuidoostelijke deel van het Amazonebos stoot zelfs al meer koolstof uit dan dat het opneemt (zie ”Koolstofput of koolstofbron?”). „Dat komt omdat het droge seizoen langer en warmer is. De temperatuur ligt in die periode zo 2 tot 3 graden hoger dan dertig jaar geleden. Dit veroorzaakt grootschalige boomsterfte onder soorten die niet tegen droogte kunnen.”
Hoewel Nobre zich als wetenschapper vaak bezighoudt met kale feiten en droge cijfers, raakt de achteruitgang van de Amazone hem ook. „Ik ben in gebieden geweest waar ik de bijna volledige degradatie van het bos met eigen ogen zag. Vaak waren dat gebieden waar bosbranden hadden gewoekerd. De teloorgang van het regenwoud maakt me op zo’n moment emotioneel.”
Herbebossing ziet Nobre als een belangrijke stap naar het behoud van het Amazoneregenwoud. „Bemoedigend vind ik het dat koolstofcertificaten hierbij kunnen helpen. Met de huidige prijs van certificaten in Brazilië –waarmee je 20 tot 50 dollar per ton afgevangen CO2 verdient– zou het voor veehouders op gedegradeerd land al renderen om te stoppen met rundvlees en bomen te planten. Het is zaak om die ”carbon credits” zo snel mogelijk in te voeren.”
Een andere oplossing is volgens hem de overstap naar een economie die oog heeft voor inheemse volken en de draagkracht van het bos (zie ”Economie met oog voor ecologie en inheemse stammen”).
Een derde maatregel is de bestrijding van drugsbendes. In de Amazone worden veel drugs gemaakt. Zo verviervoudigde het kweekoppervlak van cocaplanten tussen 2010 en 2022 in Colombia. Daarmee is het land ’s werelds grootste cocaïneproducent.
„Criminele drugsbendes zijn extreem machtig”, zegt Nobre. „Ze verdienen honderden miljarden door cocaïne. Daarbij zijn ze niet alleen verantwoordelijk voor drugshandel, maar ook voor illegale bomenkap en mijnbouw, landjepik, handel in wilde dieren en moordpartijen. De georganiseerde misdaad valt direct te relateren aan de achteruitgang van het regenwoud.” Nobre zou graag zien dat de wereldwijde toename van drugsgebruik een halt zou worden toegeroepen. Dat zou bij de drugsbendes de wind uit de zeilen nemen.
Criminele drugsbendes zijn extreem machtig
Hoopvol en somber
Nobre is zowel hoopvol als somber als het gaat over de toekomst van het Amazonewoud. „Ik heb hoop, omdat de ontbossing in 2023 sterk is verminderd. Die trend lijkt zich dit jaar voort te zetten. Ook ben ik enthousiast over de grote bosherstelprojecten.” Zo wil het Arc of Restoration-project tot 2050 24 miljoen hectare bos herstellen. Tot 2030 gaat het om 6 miljoen hectare.
Somberheid speelt bij de wetenschapper op als hij denkt aan klimaatverandering. „Zelfs bij een opwarming van 1,5 °C zullen droogtes vaker voorkomen. Dat zien we nu dus al. Het kantelpunt komt steeds dichterbij.”
In 2025 staat een belangrijke klimaattop op het programma in Brazilië. Landen presenteren daar hun aangescherpte plannen om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Nobre: „Ik ben hoopvol dat alle landen het eens zullen worden over de urgentie van klimaatverandering en dat ze een duidelijk tijdpad afspreken om broeikasgasemissies te verminderen. Belangrijk is dat rijke landen ontwikkelingslanden gaan ondersteunen voor een snelle overgang naar duurzame energie.”
